Karakteristiek Duurzaam Erfgoed in Gelderland: KaDEr-stellingen
Synopsis
Deze publicatie is een weerslag van de uitkomsten van het KaDEr-project (Karakteristiek Duurzaam Erfgoed) dat de TU Delft in opdracht van en in samenwerking met de Provincie Gelderland heeft uitgevoerd. De lezer wordt meegenomen in de zoektocht om invulling te geven aan de relatie tussen wetenschap, praktijk en beleid rondom duurzaam erfgoed op verschillende schaalniveaus. Aan de hand van acht bijdragen wordt gereflecteerd op het proces en de uitkomsten. We noemen dit 'KaDEr-stellingen'. Er was een kader, we stelden kaders bij en we namen positie in, stelligheden werden ter discussie gesteld en aan het eind worden conclusies verwoord in stellingnames. Hierbij kan kritisch gereflecteerd worden op proces en uitkomsten. De auteurs doen dit aan de hand van een thema dat gedurende de afgelopen vier jaar aan de orde is geweest binnen hun domein. Zij nemen dus stelling in met betrekking tot het debat dat naar aanleiding van dit thema gevoerd is en in veel gevallen nog verder gevoerd gaat worden. Daarnaast hebben we een aantal meer zijdelings betrokkenen gevraagd om stelling te nemen met een uitspraak naar aanleiding van hun ervaringen tijdens het project.
Het KaDEr-project omvatte na een intensieve voorbereiding vier kalenderjaren. We denken dat op het onderdelen nog een vervolg behoeft. KaDEr staat dus voor Karakteristiek Duurzaam Erfgoed en in het project is gewerkt aan energetische duurzaamheid, financieel gezond perspectief, functioneel gebruik en het borgen kennis op lange termijn. Het project zelf werd opgebouwd rond vier Living Labs om theorie en praktijk aan elkaar te koppelen:
• Living Lab XL-Stad: Zutphen, Winterswijk en Elburg. Daarbij droegen we vanuit KaDEr bij aan een onderzoek naar Kerkenvisies en de Energietransitie voor diverse gemeenten.
• Living Lab L-Gebied: Landgoederen, waar het Baaksebeekgebied en Gelders Arcadië centraal stonden en het onderzoek resulteerde in de betreffende Ontwerpatlas.
• Living Lab M-Typologie: Kerken. Nationaal en regionaal een opgave die veel aandacht kreeg de afgelopen vier jaar. Specifiek keken wij vanuit KaDEr naar het functioneren van Energiescans en de Financiële Duurzaamheid aan de hand van de Eusebiuskerk in Arnhem en de Stevenskerk in Nijmegen.
• Living Lab S-Gebouw: Reuversweerd. Een (bouw)locatie die we vier jaar lang intensief hebben gevolgd en waar alle partijen veel van hebben geleerd. We hebben daarnaast onderzoek gedaan naar afwegingsmodellen voor het verduurzamen van monumenten en de gevolgen van het na-isoleren van monumenten met binnenisolatie.
Er werden binnen de Living Labs en deelonderzoeken dus diverse overkoepelende thema's aan de orde gesteld en beproefd en daar is lering uitgetrokken. Dit heeft zich ook vertaald in het gaandeweg aanpassen van de aanpak en in de voorbereiding van nieuw beleid. Het geeft ook aanleiding om op lange termijn zaken anders te gaan doen. Wat er is geleerd en waar bijgestuurd kan worden is in acht hoofdstukken samengevat. We reflecteren op het proces van het KaDErproject. We geven adviezen voor het bijsturen van beleid. Een visie op de toekomst, vanuit de provincie zelf, komt vervolgens aan de orde. Tijdens de vier jaren van uitvoering van het project is er op diverse schaalgebieden geacteerd.
Op het grote schaalgebied is met het Living Lab L-Gebied (Landgoederen), een koppeling met het Europese Innocastle project gemaakt. Daar hebben ook ontwerpprojecten met studenten plaatsgevonden en er is een Ontwerpatlas samengesteld.
Het leren van elkaar stond van het begin af aan bij het KaDErproject centraal. Samen met het Gelders Restauratie Centrum en de Monumentenwacht Gelderland zijn er onderwerpen via kennisoverdracht en workshops uitgewerkt. Via de koppeling van onderwijs aan bijvoorbeeld de stad werd in het Living Lab XL-Stad tussen studenten, gemeenteambtenaren en gebouweigenaren samengewerkt om van elkaar te leren.
Bijzonder is het kerkelijk erfgoed en de wijze waarop de Kerkenvisie als instrument een rol zal spelen bij de herontwikkeling van kerken. Dit is in de praktijk samen met drie gemeenten uit de Oost-Achterhoek uitgewerkt. In het KaDEr project komen zo theorie en praktijk mooi samen. Concreet kunnen en zullen beslissingen op het schaalgebied van gebouw en materiaalgebruik belangrijke gevolgen hebben voor opdrachtverlening, uitvoering, instandhouding en subsidieverstrekking aan erfgoed.
Door alle schalen heen richtten we steeds de blik op de toekomst. Daarbij kunnen we aan de energietransitie, die steeds urgenter wordt, niet voorbijgaan. Daar ligt zeker voor historische binnensteden een uitdaging. In twee gemeenten is hiervoor een inspirerende driedaagse 'roadshow' gehouden en is een energietransitie roadmap uitgewerkt.
Het KaDEr-project heeft geleid tot een veelheid aan leerzame ervaringen die nu in de nabije de toekomst kunnen inspireren en hun weerslag krijgen in provinciaal beleid dat een duurzame instandhouding van monumentaal erfgoed binnen de provincie Gelderland een stap verder brengt. Duurzame instandhouding biedt een visie op de lange termijn en is de basis voor een maatschappelijk verantwoorde werkwijze.
Het KaDEr-project kon alleen tot stand komen door een goede samenwerking tussen en vele krachtsinspanningen van vele partijen en personen. Namens de TU Delft bedankt de redactie van de publicatie KaDEr-stellingen alle betrokken personen bij de provincie Gelderland, de gemeenteambtenaren in Zutphen, Elburg, Winterswijk, Aalten en Oost Gelre, de partners van de Gelderse Erfgoed Alliantie, de monumenteneigenaren en hun architecten, adviseurs en projectleiders op locatie en met name die op Reuversweerd. Daarnaast was het succes van KaDEr niet mogelijk geweest zonder de inzet van docenten, onderzoekers vanuit drie afdelingen van de faculteit Bouwkunde van de TU Delft en de vele studenten die vier jaar lang aan het project hebben gewerkt en het tot een inspirerend en leerzaam geheel hebben gemaakt. Zie Bijlage 3: Overzicht direct betrokkenen bij het KaDEr-project vanuit de Provincie Gelderland en de TU Delft.
Downloads
References
Ahern, J. 'From fail-safe to safe-to-fail: Sustainability and resilience in the new urban world', in: Landscape and Urban Planning 2011 (100), pp. 341-343. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2011.02.021
Annaert, E. Voor één op de drie kerken dreigt leegstand. Amsterdam 2019. https://www.colliers.com/nl-nl/research/20191223kerkeninnederland (geraadpleegd: september 2021)
Architectenregister. Bij- en nascholing. https://www.architectenregister.nl/bij-en-nascholing/agenda-en-aanbod-bij-en-nascholing/?page=1 (geraadpleegd: maart 2021).
BBA. Bouwhistorisch onderzoek met waardestelling en kleuronderzoek Reuversweerd. Utrecht 2018.
Bier, M.E. Emailbericht aan H. Zijlstra, Delft 29 januari 2021.
Boekraad, C. Van Ludgerkerk tot Ludgerhof. Den Haag 2005. Colliers International. Verkoop van kerken in Nederland. Amsterdam 2011.
Bol, S. en D. Gillissen. De Mooiste gesloopte kerk. In: Nederlands Dagblad. 2013. http://www.mooistegeslooptekerk.nl/2021 (geraadpleegd september 2021).
Brandiet, F. 'Warmte opslaan in de stadsgracht? Wetenschappers TU Delft denken na over een klimaatneutraal Elburg', in: De Stentor - Veluwe, 2 september 2021.
Broersma S., A. van den Dobbelsteen, T. Blom, M. Fremouw, J. Sturkenboom, G. Keeffe, R. Pulselli en H. Vandevyvere. Roadmap Amsterdam. City-zen. Mol Belgium, 2018.
Brundtland G.H. (ed.) et al. (World Commission on Environment and Development). Our Common Future. Oxford USA, 1987.
Cattoor, B. et al. Gardens of Gelderland. Design Research Explorations into Resilient Estate Landscapes. TU Delft 2020.
City-zen, http://www.cityzen-smartcity.eu/ (geraadpleegd: april 2021).
Clarke, N., Zijlstra, H. en de Jonge W. 'Education for Adaptive Reuse. The TU Delft Heritage and Architecture Experience'. In: Docomomo Journal (61) 2019 (3), pp. 67-75. https://doi.org/10.52200/61.A.JYDU6QAF
Cultural Heritage Counts for Europe - 2015 https://issuu.com/europanostra/docs/chcfe_full-report (geraadpleegd: februari 2021).
Dobbelsteen A. van den, S. Broersma, M. Fremouw, T. Blom, J. Sturkenboom en C. Martin. 'The Amsterdam Energy Transition Roadmap - Introducing the City-zen Methodology ', in: Smart and Sustainable Built Environment 12 (nr. 3) 2019, pp. 1-12. https://doi.org/10.1108/SASBE-05-2019-0065
Dobbelsteen A. van den. 'Towards closed cycles - New strategy steps inspired by the Cradle to Cradle approach', in: Proceedings PLEA 2008 - 25th Conference on Passive and Low Energy Architecture. UCD Dublin 2008.
Dobbelsteen, A., M. Fremouw, S. Broersma en L. Gommans. Energietransitie Zutphen en Elburg.KaDEr deelproject 6. Delft 2021.
Effectief investeren in duurzaam erfgoed, Fort Altena, Werkendam, 21 mei 2019.
Ehrlich P. en A. Ehrlich, The population explosion. Londen 1990
Erfgoed.nu en Provincie Gelderland. Religieus ErfgoedWijzer Gelderland: Gids tussen regels en mogelijkheden. Arnhem 2010.
Erfgoedwet. https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/erfgoed/erfgoedwet (geraadpleegd: februari 2021).
Fenicks 2021. Monitoren. Provincie Gelderland.https://www.fenicks.nl/monitoren/ (geraadpleegd: juni 2021).
Folke, C. (2016). Resilience. Ecology and Society 21 (4): p. 44. https://doi.org/10.5751/ES-09088-210444
Gelders Restauratie Centrum (GRC). https://erfgoedwerkplaats.geldersrestauratiecentrum.nl/ (geraadpleegd: maart 2021).
Gelderse Erfgoed Alliantie 2021, www.erfgoedalliantie.nl/portal (geraadpleegd: juni 2021).
Gelderse Erfgoed Alliantie. Alle verslagen en rapporten van het KaDEr-project. https://www.erfgoedalliantie.nl/kader/onderzoeken+en+verslagen/default.aspx (geraadpleegd: september 2021).
Gelderse Erfgoed Alliantie. https://www.erfgoedalliantie.nl/default.aspx (geraadpleegd: maart 2021).
Gemeente Aalten, Gemeente Oost Gelre & Gemeente Winterswijk (2021) Wij doet 't samen: Erfgoednota Oost Achterhoek 2021 - 2024. https://erfgoedoostachterhoek.nl/nieuws/erfgoednota-2021-2024/ (geraadpleegd: september 2021)
Gemeente Winterswijk, Aalten, Oost Gelre, MAB, COUP, TU Delft. Kerkenvisie Oost Achterhoek. Inclusief Kansenkaart.Deelproject 4 KaDEr. Delft 2021.
Geraedts, R.P, D.J.M. van der Voordt en H. Remøy. Conversion Potential Assessment Tools. In: Wilkinson, S. en H. Remøy (red.) Building urban resilience through conversion adaptation. Oxford 2018. https://doi.org/10.1002/9781119231455.ch7
Geurts, E., N. Clarke en L. Espinal. Financiële Duurzaamheid bij kerken, Eusebiuskerk Arnhem en Stevenskerk Nijmegen. KaDEr deelproject 8. Delft 2021.
Geurts, E., N. Clarke en L. Espinal. Financiële Duurzaamheid bij kerken, Eusebiuskerk Arnhem en Stevenskerk Nijmegen. KaDEr deelproject 8. Delft 2021.
Grafe, Ch. Dierbaar is duurzaam, Zes stellingen rond architectuur, cultuur en ecologie. Vlugschrift Vlaams Architectuurinstituut, Antwerpen 2011.
Grootswagers, L. en Westerbeek, H. Religieus ErfgoedWijzer Gelderland. Gids tussen regels en mogelijkheden. Erfgoed.nu. https://erfgoed.nu/publications/religieus-erfgoedwijzer-gelderland/ (geraadpleegd: maart 2021). Kaatsheuvel 2010.
Haafkens, H. HA Sustainable City Zutphen. Erfgoedwerkplaats. Zutphen 2018.
Hees R.P.J. van, S. Naldini S. en T.G. Nijland. Het belang van Monumentenwacht.Technisch onderzoek gericht op faalmechanismen en mogelijke gevolgen in monumenten en historische gebouwen. De situatie in Noord-Brabant. Delft 2015.
Heinemann, H.A. en S. Naldini. 'The role of Monumentenwacht: 40 years theory and practice in the Netherlands'. In:K. van Balen en A. Vandezande, Innovative Built Heritage Models, bookseries: Reflections on Cultural Heritage Theories and Practices, vol: 3, CRC Press / Balkema, Abingdon 2018, pp. 107-116. https://doi.org/10.1201/9781351014793-13
Heus, E. de: Internationale wetenschappers onderzoeken hoe Zutphen klimaatneutraal kan worden. In: Erfgoed Centrum Zutphen. https://erfgoedcentrumzutphen.nl/ontdekken/ontdek/nieuws/556-internationale-wetenschappers-in-zutphen?utm_source=Laposta&utm_campaign=Nieuwsbrief+%238+Najaar+2021&utm_medium=email (geraadpleegd oktober 2021).
Huizinga, S., W. Quist, en H. Zijlstra. Verduurzamingsmodellen. KaDEr deelproject 5. Delft 2021
Huizinga, S.C.E., W.J. Quist en H. Zijlstra. Verduurzamingsmodellen, KaDEr deelproject 5. Delft 2021.
ICOMOS Charter van Venetië - Venice Charter https://www.icomos.org/charters/venice_e.pdf (geraadpleegd: februari 2021).
Informatiebijeenkomst RCE - ERM Restauratie- en onderhoudsplannen die tellen.
Innocastle Interreg. https://www.interregeurope.eu/innocastle/ (geraadpleegd: maart 2021).
Innocastle, https://www.interregeurope.eu/innocastle/ (geraadpleegd: april 2021).
JPI CHANGES. http://www.changes-project.eu/ (geraadpleegd: februari 2021).
Kennis en Kunde. https://kkp.stowa.nl/ (geraadpleegd: februari 2021).
Kurschner J., B. Mantel, L. Hakfoort, A. van den Dobbelsteen en N. Tillie. Leidraad Energetische Stedenbouw. DRO Gemeente Amsterdam 2011.
Linssen, M. en Witsen, P.P. Belvedère.nu. Praktijkboek cultuurhistorie en ruimtelijke ontwikkeling. Utrecht 2009.
Maas, T., Van den Broek, J. & Deuten, J. Living labs in Nederland. Van open testfaciliteit tot levend lab. Den Haag 2017.
Martin C., F. Mack, R. Pulselli, A. van den Dobbelsteen, S. Broersma, G. Keeffe, M. Fremouw, L. Gommans en N. Dimitriou. Eindpresentaties Roadshow Elburg en Zutphen. https://www.erfgoedalliantie.nl/kader/onderzoeken+en+verslagen/documenten/default.aspx#folder=2044793 (geraadpleegd september 2021).
MDCS-system. https://mdcs.monumentenkennis.nl/ (geraadpleegd februari 2021). Zie ook R.P.J. van Hees en S. Naldini. 'MDCS - a System for damage identification and monitoring', In: K. van Balen en A. Vandesande, Preventive Conservation, bookseries: Reflections on Cultural Heritage Theories and Practices. CRC Press / Balkema, Abingdon 2019, pp. 113-118. https://doi.org/10.1201/9781003004042-17
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2019) Bouwstenen voor een Kerkenvisie: Handreiking 2019. Den Haag 2019.
MoMo. https://www.stichtingerm.nl/nieuws/modernisering-monumentenzorg-vraagt-aandacht-voor-kwaliteit (geraadpleegd: februari 2021).
Monumentenkennis. https://www.monumentenkennis.nl/1/home.html (geraadpleegd: maart 2021).
Naldini S. en M van Hunen, 'Guidelines for quality of interventions in built Cultural Heritage'. In: K van Balen en A. Vandesande, Professionalism in the Built Heritage Sector, bookseries: Reflections on Cultural Heritage Theories and Practices, vol: 4, CRC Press / Balkema, Abingdon 2019, pp. 87-93 https://doi.org/10.1201/9780429397912-11
Naldini S., G. de Varst, S. de Koning en E. van der Grijp. 'Quality of restoration of monuments: the role of Monumentenwacht'. In: K. van Balen en A. Vandesande, Preventive Conservation, bookseries: Reflections on Cultural Heritage Theories and Practices, CRC Press / Balkema, Abingdon 2019. https://doi.org/10.1201/9781003004042-12
Naldini, S., H.A. Heinemann en R.P.J. van Hees. 'Monumentenwacht and Preventive Conservation: Changes'. In: K. van Balen en A. Vandezande, Innovative Built Heritage Models, bookseries: Reflections on Cultural Heritage Theories and Practices, vol: 3, CRC Press / Balkema, Abingdon 2018, pp. 117-124. https://doi.org/10.1201/9781351014793-14
Nijhuis, S & De Vries, J. Design as Research in Landscape Architecture. In: Landscape Journal 38 (1-2) 2019, pp. 87-103. https://doi.org/10.3368/lj.38.1-2.87
Nijhuis, S, L. Xiong, en D. Cannatella. Towards a Landscape-based Regional Design Approach for Adaptive Transformation in Urbanizing Deltas, in: Research in Urbanism Series (6) 2020, pp. 55-80.
Nijhuis, S, P. Thissen en E. Storms-Smeets. Resilient Estate Landscapes Gelderland. Past - present - future. Rotterdam (in voorbereiding 2021a) https://doi.org/10.48003/knob.120.2021.4.731
Nijhuis, S. 'Cultivating regions through design', in: Atlantis 29 (3) 2019, pp. 40-43.
Nijhuis, S. 'Toekomstbestendige buitenplaatslandschappen. Een regionale ontwerp-benadering voor het behoud en de ontwikkeling van historische buitenverblijven in landschappelijke context', in: Bulletin KNOB 120 (nr. 4) 2021 (in print).
Nijhuis, S. et al. Ontwerpatlas Baakse Beek gebied en Gelders Arcadië. Rotterdam 2021.
Nijhuis, S., P. Thissen en E. Storms-Smeets. 'Designing Resilient Heritage Landscapes. A Landscape-based Regional Design Approach for the Preservation and Development of Historical Estate Landscapes', in: Landscape Architecture 2021b.
Nijhuis, S., P. Thissen, en E. Storms-Smeets, Resilient Estate Landscapes Gelderland. Past - Present - Future. Amsterdam 2021. https://doi.org/10.48003/knob.120.2021.4.731
Oonk, I, J. Ras, P. Ballast, E. van Liere, en H. Remøy, Kerkenvisie Oost Achterhoek, Winterswijk, Aalten, Oost Gelre. In voorbereiding.
Persoon, T. and H. Remøy. De toegevoegde waarde van herbestemming van industrieel erfgoed. In: Real Estate Research Quarterly (20) 2021 (Nr. 1).
Planbureau voor de Leefomgeving 2021, Energietransitie Joulebak 2050. https://themasites.pbl.nl/o/energietransitie/ (geraadpleegd: april 2021).
Programma Toekomst Religieus Erfgoed. Kerkenvisies feiten en inzichten. Heerde 2021.
Provincie Gelderland. Beleef het mee, beleidsprogramma Cultuur & Erfgoed 2017-2020, vastgesteld door Provinciale Staten van Gelderland op 29 juni 2016.
Rau, Th. (2017). 'Om circulair te worden, moeten we oefenen in doen wat nodig is'. In: De Architect, 11 september 2017.
RCE. Erfgoed Deal 2021, https://www.erfgoeddeal.nl/ (geraadpleegd: juni 2021).
RCE. Gebedshuizen in Nederland (online interactieve kaart) 2021. https://www.cultureelerfgoed.nl/onderwerpen/religieus-erfgoed/kerken-tellen (geraadpleegd: september 2021).
RCE. Samenwerkingsafspraken 2018-2021 Programma Toekomst Religieus Erfgoed. Amersfoort 2018. https://www.toekomstreligieuserfgoed.nl/sites/default/files/views_filebrowser/samenwerkingsovereenkomst_programma_toekomst_religieus_erfgoed.pdf (geraadpleegd: september 2021).
RCE. Toekomst Religieus Erfgoed, https://www.toekomstreligieuserfgoed.nl/ (geraadpleegd: april 2021).
Reinstra A. en F. Strolenberg (red.). Kerkgebouwen. 88 inspirerende voorbeelden van nieuw gebruik - van appartement tot zorgcomplex. Wageningen 2021.
Remøy, H., H. Vande Putte en L. Espinal. Kansenkaart Kerken: Aalten - Oost Gelre - Winterswijk. KaDEr Deelproject 4. Delft 2021.
Remøy, H., H. Vande Putte en L. Espinal. Kerkenvisie Kansenkaart. Aalten - oost Gelre - Winterswijk. KaDEr Deelproject 4. Delft 2021.
Schliwa, G. en K. McCormick. 'Living labs: users, citizens and transitions', In: J. Evans, A. Karvonen, & R. Raven (Eds.), The experimental city (pp. 163-178). London 2017. https://doi.org/10.4324/9781315719825-12
Slaghekke, Y. Evaluatieformulier HA afstudeerstudio, 3 juli 2019.
Speth J.G. 'Can the world be saved?', in: Ecological economics (1) 1989 pp. 289-304. https://doi.org/10.1016/0921-8009(89)90011-6
Spoormans, E. van den Ham en H. Zijlstra. Energiescan 2.0, KaDEr deelproject 1, Delft 2019.
Spoormans, L., E. van den Ham en H. Zijlstra. Energiescan 2.0, KaDEr deelproject 1.Delft 2019.
Stichting ERM. Kennisrichtlijnen. https://www.stichtingerm.nl/kennis-richtlijnen?filter=a1a2 (geraadpleegd: maart 2021).
Stichting Landschapsbeheer Gelderland, Landgoed Reuversweerd. https://www.landschapsbeheergelderland.nl/met-bewoners/oral-history/landgoed-reuversweerd-ja-ja-cortenoever-dat-goeie-grond-en-zeelucht/ (geraadpleegd: maart 2021).
Storms-Smeets, E. 'Gelders Arcadië. De sociale geografie van buitenplaatslandschappen', in: Bulletin KNOB 120 (nr. 4) 2021 (in print)
Storms-Smeets, E., et al. Gelders Arcadië. Atlas van een buitenplaatslandschap. Utrecht 2011.
Storms-Smeets, E., et al. Langoederenzone Baakse Beek Ontwerpstudie Waterbeheer. Arnhem 2006.
Strolenberg, F. en A. Reinstra, Kerkgebouwen. Wageningen 2020.
SWECO iov RCE. Evaluatie energiescans voor religieus erfgoed. Van evaluatie naar praktische handvatten. De Bilt / Amersfoort 2019.
Tenpierik, M., W. Quist en R. Rijsterborgh. Na-isoleren met binnenisolatie. KaDEr deelproject 2. Delft 2020.
Tenpierik, M., W. Quist en R. Rijsterborgh. Na-isoleren met binnenisolatie. KaDEr deelproject 2. Delft 2020.
Thissen, P. 'Buitenplaatslandschappen in Gelderland - interventies van overheden in verleden en heden', in: Bulletin KNOB 120 (nr. 4) 2021 (in print).https://doi.org/10.48003/knob.120.2021.4.731
Tillie N., Dobbelsteen A. van den, Doepel D., Jager W. de, Joubert M. & Mayenburg D. REAP - Rotterdamse Energie Aanpak en -Planning. Rotterdam 2009.
Toekomstreligieuserfgoed (2021) Decentralisatie-uitkeringen kerkenvisies 2021 toegekend, https://www.toekomstreligieuserfgoed.nl/artikelen/decentralisatie-uitkeringen-kerkenvisies-2021-toegekend (geraadpleegd: september 2021).
Van der Wyck, H.W.M. De Nederlandse buitenplaats. Aspecten van ontwikkeling, bescherming en herstel. Alphen a/d Rijn 1983.
Vanderzande A. Preventive Conservation Strategy. PhD thesis KU Leuven 2017.
Walker, B. & Salt, D. Resilience Thinking: Sustaining Ecosystems and People in a Changing World. Washington D.C. 2006.
Wilkinson, S.J., H. Remøy and C. Langston. Sustainable Building Adaptations. Oxford 2014. https://doi.org/10.1002/9781118477151
Winkel, J. te, et al. Bouwstenen voor de Gelderse Aanpak Religieus Erfgoed. Arnhem (Gelders Genootschap) 2021.
World Commission on Environment and Development. Our common future. (Beter bekend als 'het Brundtland-rapport'). New York 1987. http://www.un-documents.net/wced-ocf.htm (geraadpleegd: september 2021).
Zijlstra H. KaDEr:Duurzaam karakteristiek Duurzaam Erfgoed in Gelderland. Projectplan. TU Delft 2017.
Zijlstra, H. 'The Power of Ten: The KaDEr-Project and the Influence of Education in Real Cases'. In: Pottgieser, U. ea, LDE Heritage Conference on Heritage and Sustainable Development Goals. Proceedings. Delft 2020, pp. 475-492.
Zijlstra, H. KaDEr:Duurzaam karakteristiek Duurzaam Erfgoed in Gelderland. Projectplan. TU Delft 24 februari 2017.
Zijlstra, H., et al. KaDEr Gelderland Project. Expositie Ontwerpprojecten MSc2, 3 en 4 studenten TU Delft. Delft 2019.
Zijlstra, H., et al. Spatial Building Typology. Vacant Department Stores. Delft 2021. https://doi.org/10.34641/MG.29
